معرفی و نقد کتاب طراحی پژوهشهای اجتماعی
کتاب طراحی پژوهشهای اجتماعی ، اثری است از نورمن بلیکی، ترجمه حسن چاوشیان، نشرنی، سال 1384
پژوهش اجتماعی سه مرحله اصلی دارد: برنامه ریزی، اجرا و گزارش. در برخی از انواع پژوهش، این سه مرحله از هم جدا نیستند و از همین ترتیب پیروی می کنند. در سایر انواع پژوهش ممکن است این سه مرحله در هم بیامیزند. این کتاب درباره مرحله اول یعنی درباره طراحی پژوهش اجتماعی است نه درباره ی جزئیات اجرای آن.مسلما در برنامه ریزی باید پیش بینی شود که پژوهش چگونه انجام خواهد گرفت و شناخت زیر و بم های روش های تحقیق در مرحله برنامه ریزی ضروری است تا بتوان تصمیم های خوبی اتخاذ کرد.
برنامه ریزی در همهی انواع پژوهش های اجتماعی نقش حیاتی دارد.نداشتن برنامه به معنای پذیرش خطر از دست دادن کنترل پروژه، و ناکامی در اتمام موفقیت آمیز آن است. این واقعیت که در برخی از انواع پژوهش تصمیم های مربوط به برنامه ریزی باید در جریان پژوهش گرفته شوند، نمی تواند عذر و بهانه ای برای طفره رفتن از برنامه ریزی دقیق در آغاز پژوهش باشد، با این حال ممکن است برای برنامه ریزی نیازمند پژوهش مقدماتی یا اکتشافی باشیم تا اطلاعات لازم برای تصمیم گیری مربوط به طرح پژوهش بدست آید.
در نگارش این کتاب از 2 اصل زیر بنایی بهره گرفته شده است. اولی عبارت است از آشناساختن گام به گام خواننده با اندیشه ها و مفاهیم جدید به سمتی که این ایده های جدید مرحله به مرحله جلوتر برده میشوند. اصل دوم عبارت است از بازنگری یک اندیشه یا فعالیت از دیدگاه های مختلف، یا از دیدگاه مضامین مختلف.
این کتاب عناصر اصلی مورد نیاز برای تهیه یک طرح پژوهش را مرور و تشریح می کند. کانون توجه کتاب را تصمیم گیری های حیاتی درباره ی هر عنصر و نیز انتخاب های ممکن، تشکیل می دهد.این مسیر از میان مباحث مرسوم و نامرسوم عبور می کند.
فصل 1 الزامات طرح پژوهش و نیز پیشنهاد پژوهش را مطرح می سازد. تفاوت میان این دو برحسب هدف و مخاطبان آنها مشخص می شود. بطور خلاصه ، یک طرح پژوهش عمدتا مورد استفاده ی محقق و یا همکاران او قرار می گیرد، در حالیکه پیشنهاد پژوهش برای کسب تایید و تصویب استفاده محقق و یا همکاران او قرار می گیرد، در حالیکه پیشنهاد پژوهش برای کسب تایید و تصویب دانشگاهی برای یک پروژه ی تحقیقاتی یا تامین هزینه های تحقیق مورد استفاده قرار می گیرد. در سایر فصول کتاب به جزئیات مربوط به عناصر یک طرح پژوهش، گزینه های موجود و چگونگی انتخاب از میان آنها پرداخته ام.
فصل 2 با مرور دیدگاه های مرسوم درباره طراحی تحقیق در علوم اجتماعی، و انواع طرح هایی که معمولا مورد بحث قرار می گیرند، آغاز می شود. سپس دیدگاه بدیلی معرفی می شود که به تشریع الزامات بنیادی و هشت عنصر اصلی می پردازد. نتیجه ی این دیدگاه آن است که تنوع گسترده ای از طرح های ممکن پژوهش وجود دارد و نه فقط چند طرح محدود.این تنوع حاصل دامنه ای از ترکیب های ممکن انتخاب هایی است که می توان در مورد هر عنصر اصلی به عمل آورد. به دنبال آن بحثی درباره ی چگونگی آغاز یک طرح پژوهش با فرمول بندی عنوان و بیان مسئله پژوهش می آید.
فصل3 با بحثی درباره ی ماهیت، نقش و پروراندن پرسش های پژوهش آغاز می شود. به دنبال آن به تشریح اهداف پژوهش و رابطه پرسش ها و اهداف، فرضیه ها و مرور ادبیات پرداخته می شود، همچنین بقیه کتاب بر پایه هایی استوار است که در این فصل پی ریزی می شوند.
فصل 4 به معرفی اجمالی چهار استراتژی پژوهشی موجود برای پیشبرد دانش در علوم اجتماعی اختصاص دارد. استراتژی های پژوهشی روش های بدیلی برای پاسخگویی به پرسش های پژوهش ارائه می دهند. هر یک از این استراتژی ها مستلزم منطق تحقیقاتی خاصی است و ترکیب به خصوصی از مفروضات هستی شناختی و معرفت شناختی را در بر می گیرد. این استراتژی ها دیدگاهی به واقعیت اجتماعی و مجموعه مراحلی برای ساختن معرفت درباره ی بخشی از واقعیت اجتماعی ارائه می دهند. پژوهشگران باید یک یا چند استراتژی پژوهشی را برگزینند تا بتوانند به پرسش های پژوهش پاسخ دهند . اتخاب استراتژی، یا استراتژی های پژوهش همراه با پرسش های پژوهش تاثیری قاطع بر تصمیمات مربوط به سایر عناصر طرح پژوهش خواهد گذاشت و عمدتا راه و روش انجام تحقیق را رقم خواهد زد.
پیش از معرفی و بحث درباره ی این چهار استراتژی پژوهشی، اولین تمثیل درباره چهار پارادایم عرضه شده است که در حقیقت مقدمه ای برای بحث فلسفی تر درباره ی چهار استراتژی پژوهشی است.
در فصل 5، چهار جنبه از جنبه های دشوارتر و پیچیده تر طراحی و اجرای پژوهش معرفی می شود: نقش مفاهیم، نظریه ها، فرضیه ها و مدل ها. دیدگاه های مختلفی درباره ی نقش مفاهیم وجود دارد و به دنبال آنها به بررسی مواد و مصالح تشکیل دهنده ی نظریه پرداخته می شود و سپس به برسی دیدگاه هایی درباره مدل ها در علوم اجتماعی پرداخته می شود.
در دو فصل بعدی، جنبه های فنی تر پژوهش های اجتماعی مورد بحث قرار می گیرند. فصل 6 به منابع و روش های انتخاب داده ها مربوط است: در این فصل انواع و اشکال تولید داده ها در علوم اجتماعی بررسی می شوند و درباره متن و زمینه های کوناگونی بحث می شود که می توان داده ها را از آنها بدست آورد. در این فصل فنون مورد استفاده برای انتخاب داده ها، بخصوص روش های نمونه گیری، مقایسه می شوند و در پایان مروری انتقادی درباره نقش مطالعات موردی شده است.
روش های گردآوری، فروکاستن و تجزیه و تحلیل داده ها در فصل 7 خواهد آمد. این فصل با بحثی درباره نقش مهمی که زمانبندی گردآوری داده ها در تعیین ماهیت طرح پژوهش داراست، آغاز می شود. بسیاری از مباحث مربوط به طرح پژوهش منحصرا به این عنصر و رابطه آن با روش های آزمایشی مربوط می شوند. در این فصل زمان بندی در ارتباط با گردآوری داده ها مطرح می شود، تصمیم گیری های مربوط به این امر با توجه به شکل پرسش های خاص هر پژوهش تعیین می شود. قسمت اعظم این فصل به تمایز میان روش های کمی و کیفی مربوط است. در این فصل نقدی بر کاربست این دو مفهوم وجود دارد که علیه کاربرد فعلی آنها در متن استراتژی ها با رهیافت های پژوهشی استدلال می کند و طرفدار محدود کردن کاربرد آنها به موارد متضاد در سنخ شناسی روش ها، پژوهشگران و داده هاست. این فصل به بحث درباره فنون یا روش های عملی مورد استفاده در پژوهش علوم اجتماعی نمی پردازد، در عوض متوجه پیوندهای میان استراتژی های پژوهشی و روش های تحقیق است. استدلال اصلی این است که استراتژی های پژوهشی متضمن مفروضات هستی شناختی اند اما روش های تحقیق چنین الزاماتی ندارند. به بیانی دیگر، دست کم برخی روش ها را می توان در استراتژی های پژوهشی مختلف، و بنابراین با مفروضات هستی شناختی مختلف به کار گرفت. دومین بحث درباره ی تمثیل چهار پارادایم مجالی برای مرور انتقادی کاربرد مثلث بندی در پژوهش اجتماعی و ترکیب های درست و نادرست استراتژی ها و روش های تحقیق، فراهم می آورد.
در فصل آخر چهار نمونه از طرح های پژوهشی درباره ی مجموعه ای از عناوین پژوهشی مرتبط ارائه می شود. هدف از این طرح ها نشان دادن این نکته است که چگونه تصمیم گیری های فردی درباره ی هر یک از عناصر اصلی طرح پژوهش را می توان در یک قالب منسجم جای داد. هر چند که می توان از این طرح های نمونه به عنوان مدل استفاده کرد اما قصد اصلی از معرفی آنها نیست، بلکه به کمک آنها می توان تمام مطالبی را که در کتاب آمده است را مرور کردو برخی از شیوه های پژوهش را به طور ملموس نشان داد.
ارزیابی کتاب:
این کتاب از انسجام مناسبی برخوردار است، ترتیب چینش فصول مناسب است، به زبانی ساده و گیرا نوشته شده است، خواندن آن کمک می کند تا قبل از اقدام به پژوهش طرح مناسبی از آن داشته باشند، این کتاب به ارائه چهار استراتژی تحقیقی پرداخته است و در کنار شرح آنها از عیب ها و مزایای هر یک نیز صحبت می کند. از دیگر نکات مثبت کتاب ارائه تعاریفی از مفاهیم است که به روشن شدن بسیاری از مطالب کمک می کند. از دیگر نکات مثبت کتاب این است که در انتهای کتاب طرح های تحقیقاتی را فراهم کرده و خود عملا تک تک مراحل را به طور کامل شرح می دهد که آوردن چنین مثال هایی می تواند در فهم استراتژی ها بسیار کار ساز باشد.
